Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы

Мұхтар Құл-Мұхаммед:

«АШАРШЫЛЫҚ – ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ЕҢ ҚАСІРЕТТІ ОҚИҒА»

Ұлы тарихтың өне бойында, Ұлы далада өткен бір де бір соғыста қазақ дәл ашаршылық жылдарындағыдай қырылған емес! Кеше Астанадағы Тәуелсіздік сарайында өткен «Қазақстандағы ашаршылық: халық трагедиясы және тарих сабақтары» атты халықаралық ғылыми жиында Мемлекеттік хатшы Мұхтар Құл-Мұхаммед осындай ащы шындықты ашық айтты. Мұхтар Абрарұлы сондықтан да ХХ ғасырдың басындағы сол нәубет жылдарды «Қазақстан тарихындағы ең қасіретті кезең» деп бағалады.

— Еуразиядай алып құрлықтың «жүрегінде» орналасқан, өз аумағына бес Францияны еркін сыйдыратын Қа­зақстанның арғы-бергі тарихында жан алысып, жан беріскен ұрыстар мен алмағайып оқиғалар аз болған жоқ! — деді қауымға қайырылған Мем­­лекеттік хатшы. — Бірақ солар­дың бірде-бірінде қазақ халқы, ашар­­шылық жылдары орын ал­ғандай, аса зор адам шығынына ұшыраған жоқ! Сондықтан ашар­шылық — қазақ тарихындағы ең қа­сі­ретті оқиға болды.

Кеңес билігі қазаққа жасаған сол қанқұйлы тірлігін, қанқұмар саяса­тын мойындамай кетті. Мұхтар Құл-Мұхаммед коммунистік идеология үстемдік еткен Кеңес Одағы сияқты тоталитарлық мемлекетте ашар­шы­лық тақырыбы мүлдем зерттел­ме­ген­дігін жеткізді. «Ақиқатын айт­қанда, оны зерттеуге тыйым са­лын­ды! — деді ол, — сондықтан ашар­шылық туралы шындық «ақ­таңдақтар» ақиқаттары там-тұмдап ашыла бастаған өткен ғасырдың 80- жылдардың соңында ғана айтыла бастады». Жақында бір дерек жария етілді: сол зұлымдық саясат іске асырылар қарсаңында қазақ саны 7 миллион, өзбек ағайынның қатары 3 миллиондай болыпты. Енді қараңыз, қазіргі кезде «ала шапанды ағайын­дар» 30 миллионға жеткендігін жар са­луда. Ал қазақ қасына еліміздегі өзге ұлттарды ерткеннің өзінде, 17 мил­лиондық межеге жете алмай ке­леді. Сосын қазақ өз көшбасшы­сына қосылып: «… 45-50 миллионға жетер ме едік?» деп аһ ұрмай қайтсін?!

Күні кеше елордада ашаршылық құрбандарына арналған монументтің ашылуы жайындағы хабарын еліміз­дегі коммерциялық бір телеарна «Великий джут» деп берді. Осы орай­да Кеңестің солақай саясаты кесірінен қазақтың сол кезде бастан кешкенін жұтқа, яғни табиғи апатқа дейін төмендету, мән-маңызын кеміту әрекеттерінен сақ болған жөн сияқты (өйткені анықтама бойынша, «жұт — ауа райының аса қолайсыз құбы­лыстары (қуаңшылық, жерді көк мұз басуы, тағы да басқа) сал­да­рынан белгілі бір аймақ тұрғын­дарының экономикалық күйзеліске ұшырауы»). Бұл ретте Мемлекеттік хатшы «ашаршылықты» «тоталитар­лық жүйенің соғыссыз-ақ, қолдан жасаған ең үлкен, ең қасіретті гу­манитарлық апаты» деп бағалауға шақырды. Ашаршылықтың Украина, Беларусь және Ресей Федерация­сының Волга бойы, Орталық қара топырақты аймағы, Орал, Батыс Сібір мен Солтүстік Кавказ өлкелерін қамтығандығы алға тартылады. Алайда Мемлекеттік хатшы эко­номикалық тұрғыдан «ашар­шы­лық­тан ең көп зардап шеккен Қазақстан болғандығын», «ашаршылықта қазақтар ең көп қырылғандығын» ескертті.

— Ұжымдастыру науқаны халықтың ашу-ызасын туғызып, бүкіл Кеңес Одағы бойынша 6 мыңнан астам түрлі толқулар мен көтерілістерге ұласты, — деді Мұхтар Құл-Мұхаммед. — Оның бәрі аса зор қа­талдықпен, репрессивті машинаның кү­ші­мен басып жаншылды. 1933 жылы белең алған қуғын-сүргін біртіндеп, 1937-1938 жылдардағы сталиндік жаппай ре­прессияға жалғасты. Ашаршылық жыл­дары бас көтеріп, халықтың атынан пікір айтқан Алаш ардагерлері Ахмет Байтұр­сынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, сондай-ақ Кеңес Одағының сол кездегі аса көрнекті қайраткерлері — Тұ­рар Рұсқұлов, Сәкен Сейфуллин, Смағұл Сәдуақасов сияқты азаматтардың бәрі 37 жылдың репрессиясының құрбанына айналды.

Ұлттық киесі, қазақтың «алтын бесігі» — ауылдың шырқы бұзылды. «Күштеп ұжымдастыру ауыл шаруашылығын жүр­гізудің ғасырлар бойы қалыптасқан тәжі­рибесін талқандап, ел экономикасына, әсі­ресе, ауыл шаруашылығының мүлде тұралауына әкеп соқты. Міне, осы жоға­рыда айтылғандарды саралай келіп, Кеңес Одағында 30-жылдары орын алған ашаршылық трагедиясына ешбір қарусыз, соғыссыз тоталитарлық жүйенің қолымен жасалған адамзат тарихының ХХ ғасыр­дағы ең үлкен, ең қасіретті гуманитарлық катастрофасы деп баға берген жөн» деп түйді мемлекеттік хатшы М.Құл-Мұхам­мед. Өз сөзінде ол осынау жантүршікті­рер ұлттық трагедияның себептері мен сал­дарларын жан-жақты зерттеп, зер­делеуді ұсынды. Ол жиынға әлемнің 20-дан аса елінен жиналған ғалымдардың Қазақ­стан­дағы ашаршылық тақырыбына қа­тысты «ақтаңдақты» толтыруға үлес қоса­тындығына сенім білдірді. Бұл жерде ке­шегі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияға Ресей, Беларусь, Өзбек­стан, Қырғызстан сияқты елдерден ға­лым­дар қатысқанын айта кеткен абзал.

Әрине, ғалымдар зерттеп, біліп, жа­рия­лауы мүмкін, бірақ ол материалдар жастарға жетпесе, архивтер мен мем­лекеттік кітапханаларда босқа сарғаймақ. Өйткені кітап сататын басқа орындар әдеттегідей, терең ойлы мұндай туын­ды­ларды елемей тастауы ғажап емес. Сон­дықтан бар үміт — мектеп пен жоғары оқу орындарында. Бұл ретте Білім және ғылым министрлігінің басшылығы өзіне жүктелген міндетті түсінетіндей сыңай білдіріп қалды.

Жиын барысында сөз сөйлеген Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұма­ғұлов «бүгінгі күннің басты мақсаты — тарихи әділдікті орнату» екендігін мәлім­деді. Оның аузынан «бүгінгі ұрпақ шын­дықты біліп, өткен тарихымыздан сабақ алсын» деген сөздер шықты. Ол да «Кеңес өкіметі кезінде тарихтың қайғылы бұл беттерін терең зерттеуге тыйым са­лынғандығын» алға тартты. Б.Жұмағұлов сол оқиғалардың жадыдан өшірілмеуі үшін тарихты жастарға, болашақ ұр­пақ­қа жеткізу қажеттігін нықтады. Ми­нистрдің сөзі мен ісінің қаншалықты қа­бы­са­тын­дығын, жаңа деректердің оқу бағ­дар­ла­масынан қаншалықты кең орын ала­тын­дығын уақыт көрсетер.

Елдос СЕНБАЙ

«Айқын»

02.06.12.